Emilio Lopez Adan. Idazlea: Askatasuna sortzeko, beti errefusatuko ditut militarismoa, diktadura eta terrorismoa
2011-01-14
VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA, Josemari
Elkarrizketa ETAk 2011ko urtarrilaren 10eko su etena aldarrikatu baino lehen egin zen Gizarte guztietan badira pertsonak, eguneroko joan etorria intentsitate osoz bizi dutenak. Eta gizarte horietan ere, noizean behin, argi bereziko izarrak dirdira jartzen zaizkigu, euren intentsitate osoz bideko zehazkizunak markatzen dituztenak. Emilio Lopez Adan “Beltza”k aurreko bi nolakotasunak betetzen ditu: hurbil-hurbiletik segitzen du Euskal gizartearen nondik norakoa; eta —bestalde— bere iritziak euskal gizartearentzako mugarri erakusleak suertatu dira hamarkadatan. Orain ere berarekin hitz egiteak aukera eskaintzen du gure egoera sozial, politiko eta kulturala hobeto ulertzeko.
Zer egiten du, Gebara sinboloa estimatzen duen zure moduko arabar batek Ipar Euskal Herriko itsas ertzean?
Momentuz, bizi izan. Eta laster erretreta hartu. Baina, nola heldu nintzen hona? Ez da oso konplikatua, jende askoren istorioa baita. Gasteizen sortua naiz, 1946an, artean Bitoria esaten genuen hiri hartan; familia ere hangoa da, arabarra. Horrek egin ninduen gerra ondoko lehen belaunaldikoa izatea, eta askok bezala, ez nuen onartu han genuena, eta politikan sartu nintzen eta 1968an erbestera alde egin behar izan nuen. Nire ikasketak bukatu nituen Belgikan, eta gero Ipar Euskal Herrira heldu nintzen. Laburtzeko, arabarra naiz baina aspalditik Lapurdikoa.
Diferentzia ederra orduko Bitorixatik gaur eguneko Gasteizera, ezta?
Gure Bitoria, estamentu publikoetan hiri frankista zen, arrunt katoliko eskuindarra. Erakunde handien kokalekua zen: armadaren kuartelak, apeztegi nagusia eta abar. Oso administrazio arrotza zitzaigun. Euskaldun errepublikar edo ezkertiarrak ginenongan holako sentsazio bat genuen, gure herrian geundela, alegia, baina erakunde arrotzek inguratuta, nahiz eta bertakoak izan. Zorionez, bazen talde txiki bat eta horrek mantentzen zituen gure baloreak, su txikiak, ekintzak jendartean hedatuz. Bagenuen, beraz, gure ideialak txertatzeko alor txikia. Alde horretatik, oroitzapen onak ditut.
Zuk idatzia da, 1978an: “Duela 20 urte ingurutik, ETA da, nazio birsortze eta iraultzailearen sinboloa...” Aurtengo abenduan bertan, PSEko militante ospetsu batek esan du: “ETAk bortizkeria trantsizio garaian utzi izan balu, antifrankismoaren erreferente bat izango zen...” Ikuspuntu desberdinak al dira?
Konstatazio historikoa da ETA antifrankismoaren erreferente positiboa izan dela. Hego Euskal Herrian, frankismoaren azken urteetan erresistentziako indar sozial, politiko, herrikoa izan da, oso hedatua. Eta horren erdian eta abertzaleen aldetik talde ezagunena ez ezik baita eraginkorrena ere ETA izan zen. Hori egia historikoa da. Gero gauzak aldatu egin dira, eta gaur egun ETA geratu da talde marjinatu bezala. Eta jende askok —ez bakarrik sozialistak— kaltegarritzat ditu ETAren inguruko oraingo baloreak. Haustura bat gertatu da, beraz, eta ez da debaldekoa izan. Orduan, zentzu horretan ados ginateke, zuk aipatu PSEko militante hori eta biok.
Beste gauza bat da, aztertzen badugu azpian dagoena. Hark bortizkeria aipatzen du. Egun askok defendatzen dute biolentziak ez duela lekurik eta beti kaltegarria dela. Areago, esaten dute politika egiteko biolentzia baztertu egin behar dela, eta balore hori ukiezina dela. Ni horrekin ez nago ados. Nik uste dut oraingo balore murriztuekin historia osoa interpretatzea ez dela posible. Historian, jende askorentzat, zapalkuntzaz libratzeko zanpatuen biolentzia ez da bakarrik beharrizana izan baizik eta balore positibo bat. Horrek ez du esan nahi, edozein momentutan biolentzia ona denik. Egun gauden bezala, ETAk daraman biolentziak ez du lekurik Euskal Herrian eta Europan. Horrek suposatzen du, beraz, biolentzia guztia kondenatzeaz gain demokrazia balore bakar bezala aitzinetik jarri behar dela? Ez. Biolentziari buruz ematen diguten ikuspegia oso murritza da, eta ez du baloreen filosofia zein askapen nahiarekin bat egiten, eta oso lotua dago neoliberalismoak inposatzen digun jarrera gutiz bikoitzarekin, hots, ados eta isil dagoenarekin ondo gabiltza baina norbait mugitzen bada terrorista da. Eta egun bada errestaurazio errepresibo ikaragarri bat, biolentziaren ukazioa erabiltzen duena. Baina sistemak berak darabilen biolentzia legitimoa da: armada, polizia, legeak... Beraz, gaur biolentziaren kondena unibertsala sistemaren biolentzia legitimatzeko erabiltzen da, eta etorriko diren garaietan pobreen eta zanpatuen biolentzia gaurdanik deskalifikatzeko. Honetan, seguru aski, ez naiz PSEko militantearekin ados egongo.
Zure erantzunak kontuan izan duen testuinguru historikoari begira, ba al gaude, beraz, aro berri baten atarian?
ETAren ezina nabaria zen askorentzat aspalditik, ezker abertzale hainbatentzat ere, noski. Ezin horren erdian, ordea, arazoa zen zer egin. Komentatu dudan bezala, ETAk aro positibo bat adierazi zuen, eraikigarria, euskalduntasunarentzat, askatasunarentzat eta iraultzarentzat ere. Haustura eman denean, ETA ez da ohartu ekintza armatu terroristak soberan daudela eta kalte egiten dietela euskalduntasunari eta independentzia nahiari. Eta Txomin Iturbek esan zuen bezala, “motorra saldu behar da balio duenean” Hau da, negoziaketa egin behar dela indarra bi aldeetan denean. Dugun kapitala bihur dadin biolentzia gabeko politika batean erabiltzeko onura. ETAk bazuen negoziaketarako aukera eta galdu egin zuen. Lizarra-Garazi denboretan ETAk bazuen negoziaketa politiko zabala egiteko oinarria eta nonbait eskaini zioten ETAri lur hartzeko eremu egokia. Galdu egin zen egokiera hura. Loiolan ere beste oportunitate bati bizkarra eman zitzaion, ETAren desagertze negoziatuaren alde bide baitzegoen PSOE. Garai batean negoziaketa posible izan zen eta kapitala ekintza demokratiko, publiko, herrikoietan sartzeko bidea bazen. Egun, beldur naiz, ETAren kapitala zorrez betea dagoen. Eta bukaera errendizio bat izango da.
Aro berri bat? Aro gogorra izango da. ETA errenditzen bada, seiehun bat pertsona geratuko dira kartzeletan. Egoera anbibalentea izango da. Alde batetik, askok krimenak ere egin dituzte, baina beste batetik denok dakigu zergatik egin zituzten, hau da, gureak diren ideal batzuen izenean. Eta anbibalentzia horretan jarrera duin bat izan liteke, presoentzako amnistiaren antzerakoa, eta beste aldetik, beste biktimentzako errekonozimendua, errespetu handiz betea. Eta gaur egun Estatuak mendekua bakarrik nahi du. Eta seiehun pertsona horiek geratuko dira gure gainean, zor bat bezala. Ezintasunean arituko gara haien askatasuna lortzeko.
Gauza jakina da, hitzak desgastatu egiten direla, euren esanahiak diferente izan daitezkeela denboraren poderioz. Gertatu zen, garai bateko “gizarte garapena” edota “giza promozioa” esamoldeekin eta gertatu da ere, zuk dagoeneko aipatu dituzun “askapena” edota “iraultza”rekin... Ideia sakonak, azkenean, sloganak bilakatzeko arriskua bada, eta ez dakit gure herri honek slogan gehiegi erabiltzen ez ote dituen...
Nik uste dut badela despolitizatze fenomeno handi bat eta kontzeptu okerrekin ibiltzeko ohitura berriak sortu dira. Egun, badira erabiltzen ez diren hitzak; iraultza eta alienazioa adibidez. Hori bukatu da. Guretzat iraultza, iraultza soziala zen, eta horren bitartez iraultza pertsonala ere kontsideratzen genuen. Hau da, askatasun orokorrarekin lotua zen posibilitatea. Garaian garaiko kontzeptuetan lotzen genuen hori errelato handi batekin, hau da komunismoarenarekin. Uste genuen posible izango zela iraultza komunistak irabaztea, gure herri industrialetako proletalgoari eta hirugarren munduko mugimendu antikolonialistari esker. Iraultza desgastatu egin da, horren izenean ari ziren ekialdeko herrietan diktadurek jarrera odoltsua hartu baitzuten, gero eta kondenatuagoa, eta huts egite historiko bat izan da. Desagertu ez direnak, hibridoak bihurtu direlako da, Txina bezala. Diktadura erabiltzen da proletalgoaren izenean kapitalismo gorriaren sistema sortzeko.
Iraultzan sinesten zuen askok pentsatu du iraultzak makur handia ekarri duela eta posible zela sistema aldatzea errepresiorik gabe. Odola zein errepresioa iraultzaren kontzeptuarekin lotuak zirela dirudi. Puntu bateraino egia da hori, erlazionatzen bada leninismo edota stalinismoarekin. Baina beste aldetik, ez da arras egia, lotzen bada iraultza libertarioarekin. Eta nahiz eta sortu diren sistemen kritikak guztiz beharrezkoak izan, iraultza egiteko jende xehe anitzek zenbat eman duen ez dugu ahantzi behar. Zenbat ibili den sindikatuetan, mugimendu sozialetan! Eta ibili da emankortasun osoz, pobreen alde, askatasuna pizteko. Eta hori ere iraultzaren parte bat da. Horren segidan ikusi nahi nuke nik nire burua. Iraultzaren barruan ziren baloreak –askatasuna, haurridetasuna, boteretsuen kontra eta pobreen alde borrokatzeko grina- gaur egun ere aktualitatean daude eta ez nuke horrekin hautsi nahi. Sistemak, ordea, azaldu digu garbi kapitalismoak eta demokraziak irabazi dutela, bortizkeriak ez duela lekurik... eta horrekin gabiltza, tamalez.
Aipatzen ari zarena, zuk hainbeste erabili duzun “utopia errealista”ren kontzeptuarekin lotu al genezake?
Utopian sinestea ez da nahikoa, utopia bera erdiesteko posibilitateekin ez bada lotzen, batez ere politika mailan. Zergatik? Jendearen bizitzarekin ari garelako. Komunismoaren utopia? Nik ez dut sinesten lehen komunismo primitibo izan denik, ezta egunen batean lur honetan denak zoriontsu eta berdinak izango garenik. Uste dut badela jendartean etengabeko konfrontazio bat, jendea zanpatzeko gai diren handimandien eta jende xehea askatzeko prest direnen artean. Eta nire borondatea litzateke, komunismo libertarioak zentzua ematen dion askatasunaren alde aritzeko tresna egokiak sortzea, eta tresna horiek ez lituzkete ukatu beharko askatasunaren baitan ditugun baloreak. Askatasuna sortzeko, beti errefusatuko ditut militarismoa, diktadura eta terrorismoa.
Gure gizartea sartuta dagoen neoliberalismoaren bideetatik joanda, balio humanistak ezartzeko, nagusi egiteko ahaleginak alferrekoak gerta daitezkeen arren... horretantxe datza, ezta?, egiazko utopia askatzailea...
Balore humanistak beharrezkoak dira, sartzen badira borrokaren kulturan. Egun, borrokaren kultura ukatzen ari gara, kontsensuaren alde. Dena adostu behar da, gure artean kontraesan odoltsuak ez balira bezala. Arazoa, ene ustez, utopia ez baizik helburu askatzailea lortzeko, oraingo sistema baliatzen dutenek ezartzen dizkiguten oztopoak gainditzeko beharra da. Hori ez da lortzen kontsensuaren bitartez. Kontsensua berdinen artean balitz, askatasunean konpromisoak hartzeko bidea bagenu, ni horren alde nengoke. Baina desberdinen arteko kontsensua, zanpatu eta zanpatzaileen artekoa, ez da posible. Berriz onartu behar dugu gure jendartean demokrazia diktadura baino hobea dela, baina demokrazia ez da, berez, askatasuna ezta justizia ere. Gure artean ez dugu justizia, legeak baizik. Eta askatasunaren ordez demokrazia dugu. Legeak eta demokrazia erabiltzen badira askatasunaren eta justiziaren kontra, zer egin? Demokraziak eskaintzen baditu paradak demokrazia aldatzeko eta legeek ere aukera ematen badute legeetan barrena joateko, kontsensua posible izango da. Hori ezina bada, zer egin?
Munduko egoera, den modukoa da. Lurra ustiatzen ari gara, lehertzeraino. Gero eta karbono energia gutxiago da, aldakuntza klimatikoa bistakoa dugu, gizon-emakumeen ekimenez planeta sufritzen ari da... Agintariak ez dira gauza karbono dioxidoaren jaurtiketa murrizteko. Azpiegitura-lan erraldoiak egiten ari gara etengabe, gure geografia bera ere aldatzen dutenak. Ekosistemaren kontrako eraso ikaragarria ematen ari da. Eta galdetzen diot sarri ene buruari: zer egingo dute gure agintariek ozeanoek gora egiten badute? Hipotesiak egiten, erantzuten diot historian zehar maiz eman den Titanic sindromea berriz ere izango dela. Titaniceko lehen klasean baziren injineruak, barku kapitainak eta pertsona adimentsu ugari. Baina itsasontzia hondoratzen hasten denean, joan al ziren haiek makinetara edo aginte-postuetara laguntzera? Ez! Euren salbamendu txalupetara ihes egin zuten korrika! Gure egunetan ere, mundua hondatzen ari garenean, goi agintariak euren esparru pribatuak ez ote diren prestatzen ari pentsatu behar dugu, leku hesituak, gure diruekin ordaintzen ditugun milizia pribatuekin babestuta.
Argazkia: Maite Ithurbide
Baina egia da ere, zanpatuak erosoegi bizi garela...
Batzuk bai. Egia da langileriari esker disfrutatu dugula gizarte-ongizatearen onura. Hori konpromiso bati jarraiki heldu zen. Iragan mendeko berrogeietan, bigarren mundu gerraren ostean, sindikatuek indar handia zuten Europan. Ezkertiarrek artean sinetsi egiten zuten iraultzan. Eta indar zein balore horien bitartez heldu ginen oreka batera: seguritate soziala, osasun arloko aurrerapenak, hiritar guztientzako doaneko eskubideak eta abar. Horren segidan bizi izan gara gu. Baina hori hondatzen ari dira neurri neoliberalak ezarri dituzten handimandiak.
Dena den, ezin uka gertatzen ari zaigunaren gaineko erantzukizuna geuri ere leporatu beharko litzaigukeela...
Bistan da. Hala ere, badira errespontsabilitate maila diferenteak. Sistemari eusteko, zanpatzaileek beti eduki dituzte bi bide: errepresioa, alde batetik, eta kontsensuaren legitimazioa. Herriak ematen dio gobernuari legimitatea, hauteskundeen bidez. Eta gure demokrazietan hori onartu egin dugu, gehiengoak egin baitu. Beraz, egia da erantzukizunaren zati bat dagokigula. Baina gauza bat da politikoki ahul izatea erosotasunaren aurrean, eta beste bat alienazioan erortzea.
Sarritan pentsatu da, kontzientziazioa —hots, mentalizatzea— nahikoa dela gizartearen bilakaera integralerako. Baina, ene ustez, bada beste maila bat —kontzientziazioak baino haratago garamatzana— eta “hausnarketa/ekintza/ekintza/hausnarketa” kontzeptuarekin dago erlazionatuagoa... Duela berrogei bat urte, maila horri “kontzientizazioa” esaten zitzaion... Eta, pentsatzen dut, gero eta urrutiago gaudela ideia horretatik...
Nik uste dut ekintzak badirela orain ere. Frantzian, adibidez, erretreten erreformarekin sortutako mugimendua handia izan da. Eta pertsona askok dauka injustiziaren kontzientzia eta injustizia gainditzeko zerbait egin behar delakoan dago. Gerta daiteke, dena den, mugimendu horien barnean ez izatea lehen geneukan zentzu, diogun, heroikoa, oso jende gutxik sinesten baitu, Errusian bezala neguko jauregia hartuta iraultza egingo dela dioen teorian. Zuk diozun urteetan, greba orokorra eginez egoera alda zitekeela pentsatzen genuen; greba orokor iraultzailea deitzen genion. Horretaz gaur ez da ikusten posibilitaterik.
Gauden egoeran bilatzen ari garela uste dut. Guk ezagutu genuen langile klase masiboa —bere auzo, kultura, garraio, sirenarekin— barreiatu egin da. Langileria masiboaren inguruan teoriak izan dira, batez ere marxismo eta anarkismoarekin lotuta, iraultzarako bidea nonbait finkatu zutenak. Hori ez zen egin egun batetik bestera, baizik eta XIX mende osoa behar izan zen hainbat eta hainbat entsegu sortu eta, azkenik, teoriak irudi erraldoi batzuen inguruan —Marx, Lenin, Bakunin...— bilbatu arte. Egun ez dago langile klasearen kontzientziarik; hori kapitalistek garbi daukate. Aldatu dira gauzak: guk mugimendu sozialetan sinetsi egin genuen; gero etorri da altermundialismoa. Hemeretzigarren mendean hamarkadak behar izan zituzten garbi ikusi arte —horrek ez du esan nahi zuzen ikusi zutenik, ez baikenuen helburua irabazi— eta nik uste dut ekintzarako estrategia aproposa bilatzen ari garela. Altermundialismoak ez du bakarrik klima aldakuntzaren inguruan lan egiten baizik eta baita gizarte injustizietan ere. Mugimendu horietan badira kontuan izan beharreko balore positiboak eta, ahal bada, bide demokratikoak erabili beharko dira haien alde jokatzeko, baina ez kontsensuan finkatuta. Mugimendu antiautoritarioak dira, oso igualitarioak, ez dute militarismoa onartzen. Ene ustez, badute komunismo libertarioaren baloreekin lotura. Eta mugimendu horietan parte hartu behar da.
Espainiar trantsizio garaian, utopia askatzaileko Autonomoen mugimendua, ordurarte bizitza labur baina bizi-bizia zeramana, hankaz gora joan zen, alderdi politiko, sindikatu eta baita ETAren estrategiarengatik ere. ETArekin zer gertatuko den ez dakigu, baina uste al duzu alderdi eta sindikatuak orduan bezain antzuak direla utopia errealista eta, bide batez, humanista baterako?
Antzuak iraultza egiteko, garbi dago. Autonomiaren garaian baziren komando autonomoak baina bazen zerbait gehiago ere. Giro berezia zen klandestinitatean, bai sindikatu eta baita alderdi politikoekin. Langileek euren burua antolatzen jakin izan zuten. Mugimendu asanblearioa indartsu izan genuen. Oso esperientzia zabala eta aberatsa gertatu zen. Langile klasearen erantzuna izan genuen, oro har, zanpatuen autonomia oroz gainetik eramaten zuena, oso demokrazia zuzenarekin. Garaiko borroka sozialaren ardatz nagusitzat har dezakegu.
Argazkia: Maite Ithurbide.
Trantsizioan sindikatuek ahalegin guztiak egin zituzten lantegietako asanbladak zapuzteko. Alderdi politikoek, euren aldetik, auzo mugimenduak desagertarazi zituzten eta bihurtu ziren ordezkari bakarrak. Batzuek eta besteek jokatu zuten, herriak emandako protagonismo zuzenetik ordezkaritzaren sistemara pasatzeko. Eta gaur ez dut ikusten hortik ateratzeko borondaterik. Baditugu hamaika adibide, eta bat aipatzearren, azpiegitura-lan erraldoien karrera burugabea dugu. Mugimenduak badira horien kontrako ahaleginetan, baina gobernuek beti dute azken hitza. Hautatuak izan direlako politika ezin daitekeela kalean egin diote, legebiltzarrean baizik. Argudio horrek ez du baliorik, demokrazia ez baita bakarrik ordezkariak hautatzea, baizik eta entramatuan badugu beste elementu bat, hain zuzen ere hautesleak ez direla politikoez fidatzen. Eta mesfidantza horri lekua eman behar zaio demokrazian. Elkarte eta mugimenduak sortzen badira gure ezadostasuna azaltzeko demokraziak ahalbidetu behar du horien ibilbidea. Ez bazaio herri ekimenari tokirik ematen ez da egiazko demokrazia. Oraingo sisteman gure boza bahitu egiten da lau urtez.
Sindikatuekin, hala ere, bada Euskal Herrian esperantzarako zirrikiturik, batez ere ELAren aldetik, kontsensuari amore ematen ez diona, eta borrokaren zentzua berreskuratu dute. Antzeman dute, nonbait, langileen ordezkariek borrokatu egin behar dutela nagusien ordezkariak diren administrazio, justizia eta poliziaren kontra. Sindikatu estatalistetan gutxiago ikusten dut, gero eta gehiago ari baitira negoziatzaile pribilegiatu bezala, sistemak berak pagatuta, gainera. Dena den, gauzak alda daitezke eta zergatik ez pentsatu, langileok euren burua antola dezaketela kontsensutik alde egiteko? Frantzian, esaterako, altermundialismoaren eraginez sortu den ATTAC mugimenduaren antzera. Demokraziak ematen badu borroka eraginkorrerako aukera, bortizkeriak ez du lekurik eduki behar mugimendu horretan. Beraz, enetzat, kontsensuak ez du izan behar, teorian bederen langileen eta zanpatuen interesak defendatu behar dituztenen jarrera.
Elkarrizketan aipatu duzu zenbait aldiz askapen hitza. Askapena ez dakit inoiz etorriko ote den. Etorriko ez dena, ziur, etorkizuna bera da, sekulan iristen ez den aldia baitugu. Hala ere, esfortzu bat eskatzen dizut eta esadazu, norena da euskal gizartearen etorkizuna?
Lehenik egon beharko ginateke ados, zertaz ari garen, ez baita bat ere erreza gaur finkatzea “euskalduntasuna”, “euskalduna”, “vasco” eta gainerako kontzeptuak. Ni eskola zaharrekoa naiz, eta pentsatzen dut Euskal Herrian bizi diren guztiek eduki beharko lukete eskubide bera, nonbaitetik etorria, edozein nazio kontzientzia izanik ere. Eskubide sozial eta demokratiko berdinak behar ditugu. Eta demokraziak ematen badu aukera ideia askatzaileak aitzina eramateko, bilatu behar dugu gehiengoaren akordio eta sustapena.
Baina bozka buletinak ematen duen nortasuna ez da nortasun osoa. Ene irudiz, euskaldun izateak baditu sustrai asko, eta horien artean ez da beharrezkoa zortzi belaunaldiko erroak edukitzea, baina onartu egin behar da, nork Euskal Herria bere bizitokitzat hartu ondoren, pertsona hori korronte batean sartzen dela. Aspaldi, abertzaletasunaren eta langileen internazionalismoaren arteko elkartasuna lotzen saiatu ginenean esaten genuen, Euskal Herrian bizi zen edonork, euskaldun izateko eskubidea zuela, eta azkenik euskalduntasuna euskararekin neurtzen genuen. Hau da, zentzu linguistiko estu bat erabiltzen genuen. Orain ere horretan nago. Ez dut inoiz onartu, bozkatzeko eskubide demokratikoak egiten duela euskalduntasuna. Deus ez bagara, hots, euskaraz ez jakitea berdin bada, espainiar zein frantziar kontzientzi hutsarekin bizi izan badaiteke, orduan ez dago arazorik. Baina euskaldun izatea zerbait baldin bada, erro historikoak baditu, oraingo egoerako konpromisoak eskatzen baditu eta etorkizunerako egitasmoren bat baldin badu... proiektu horietan integra daiteke edonondik etorritako edozein pertsona. Eta hori... ez dugu egin. Beraz, norena izango da Euskal Herriaren etorkizuna? Egun, denena da. Baina nire burua ikusten dut Euskal Herri kulturalean, hizkuntzarekin lotutako Euskal Herria.Emilio Lopez Adan (Gasteiz, 1946) Beltza ezizenez ezaguna da. Medikua, literatoa eta euskal abertzaletasunaren historiagilea dugu. Gasteizen (Araba) jaio zen, 1946an. Frankismoaren garaian ETAko kidea izan zen, 1963tik 1974ra. Garai hartan “Pravi” ezizena zuen eta Komite Exekutibo Taktikoko (KET) kidea zen. Erakundeak 1966an egindako V. Batzarretik aurrera, langile-internazionalismoaren barruan jarrera independentistari eutsi zion. 1968. urteaz geroztik erbestean bizi da. 1969tik aurrera “Gatazka” taldean aritu zen. “Euskadi ta Askatasuna” manifestua sinatu zuen (1970). Bere lanen artean honako hauek azpimarra daitezke: El Nacionalismo Vasco (1876-1936), Mugalde, Henday (1974); El Nacionalismo Vasco y Clases Sociales (1976) (Donostiako eta Durangoko liburu-azoketan saritutako lana); El Nacionalismo Vasco en el exilio (1936-1960) (1977); Del Carlismo al Nacionalismo burgués (1978); Bortu Gordetan Lainope (1982); Zazpigarren alaba (1984), hainbat garaitan girotutako hamar ipuinen bilduma. Zenbait aldizkaritan, irratian eta telebistan jardun du laguntzaile, kulturari, politikari eta gizarteari lotutako gaietan.
